Componenten van het bewustzijn en onze persoonlijkheid
In de yoga psychologie wordt de mens omschreven als een spiritueel wezen dat zijn lichaam en geest gebruikt om in de materiele wereld te kunnen bestaan. De essentie van het begrip spiritueel gaat heel diep. Wij zijn inderdaad een spiritueel wezen omdat onze geest is bezield met die goddelijke vonk (Atman). Zonder die goddelijke vonk (the Divine Spirit) die in de Bhagvata Gita ook het
Krishna-Bewustzijn wordt genoemd, zouden wij geen spiritueel wezen zijn. Dan zouden wij een lege verpakking zijn van botten, spieren en organen. Die goddelijke vonk is de drijvende kracht (de motor) van lichaam en geest (de instrumenten). Vergelijk dit met een auto: de draaiende motor is de drijvende kracht. Zonder die draaiende motor rijdt het instrument, de auto met al haar onderdelen, niet.
Die draaiende motor, die drijvende kracht, die het hogere bewustzijn genoemd wordt, stuurt en bestuurt het totale pakket aan bewustzijn componenten binnen de menselijke persoonlijkheid. Onze hele persoonlijkheid wordt door dit totale pakket aan bewustzijn, met al haar componenten, bepaald; hoe je staat in het leven, hoe je denkt, praat, lacht, beweegt, al je overtuigingen, je hele karakter. Het doel van ons leven is dit pakket aan bewustzijn te ontwikkelen en verfijnen om de verbinding te kunnen maken en behouden met die goddelijke vonk, onze Atman, onze ziel, het sturende en besturende hogere bewustzijn. Vergelijk dit met het pellen van een ui, totdat je bij de binnenste kern belandt. Dan heb je de hogere tree van je spirituele ladder bereikt. Dit is het wordingsproces dat mensen als Mahatma Gandhi, Marten Luther King en Nelson Mandela hebben doorgemaakt en ondergaan om te kunnen handelen vanuit een hogere bewustzijnsstaat en iets voor de mensheid te kunnen betekenen. Het pellen van die ui is een omvangrijk, alomvattend en langdurig proces van verfijning van alle componenten van het menselijke bewustzijn.
De bewustzijn componenten die Sri Patanjali in de psychologie van Ashtanga Raja yoga noemt,
zijn: het chakra systeem, de nadi’s, de kosha’s, de 5 prana vayu’s, de guna’s. Al deze componenten beïnvloeden onze hele persoonlijkheid. Alhoewel ze los van elkaar worden genoemd, beschreven, omschreven, zijn ze volledig in verbinding met elkaar en beïnvloeden elkaar; er is sprake van een totale onderlinge verwevenheid en onderlinge afhankelijkheid. Ze zijn allemaal subtiele energiecentra, energie lagen en energie circulaties, niet lichamelijk, dus niet een stukje materie. Men kan ze niet zien, maar met de juiste en regelmatige yoga beoefening, in het bijzonder pranayama en meditaties, onder begeleiding van een professionele yoga docent, kan men ze ervaren.
Het is niet mijn bedoeling om een uitgebreide filosofie en anatomie les te geven in al deze componenten. De nadruk is gericht op de invloed van al deze componenten op de persoonlijkheidsvorming.
Het Chakra systeem
Dit zijn subtiele energiecentra die ook centra van ‘verbinding’ worden genoemd. Deze subtiele energiecentra stromen door de ruggenmerg en doorkruizen elkaar. Daar waar ze elkaar doorkruizen is de plek van een chakra en daar wordt energie omgezet. Deze doorkruising van energiecentra en omzetting van energie zijn ook bepalend voor de verschillende aspecten van de menselijke persoonlijkheid: hoe je de wereld om je heen bekijkt, hoe je denkt, hoe je omgaat met je emoties, je geheugen, je intelligentie, je manier van praten, herinneringen, ervaringen, voor-en afkeuren. Al deze karaktereigenschappen zijn verbonden en vloeien voort uit die subtiele energiecentra die we chakra’s noemen. Er zijn 7 hoofd chakra’s, waarvan de 7e ( Sahasrara) in wezen geen chakra is, maar meer het hoogtepunt van ontwikkeling, oftewel de verfijning van de andere 6 chakra’s, tezamen met de andere componenten van het bewustzijn. Binnen de traditie van Patanjali Ashtanga yoga wordt gewerkt áán en mét de 6 overige hoofd chakra’s, zowel in de houdingen, pranayama als in meditatie. En het zijn deze 6 chakra’s die onze persoonlijkheid zowel lichamelijk, psychisch/psychologisch, emotioneel als energetisch beïnvloeden. Aan elke chakra afzonderlijk is onder andere een kleur toegeschreven, waarop velen, niet beter wetende, mediteren. Dit rechtstreeks mediteren op de bepalende kleur van de chakra’s kan gevaarlijk zijn voor de gezondheid van de beoefenaar, zoals mijn leraren hebben verteld. De chakra’s zijn:
– Muladhara, de eerste (‘wortel’) chakra, ook de zetel van Kundalini shakti, de scheppende kracht, genoemd. Muladhara is gezeteld net boven de perineum. Deze chakra staat onder andere voor zelfbescherming, zelfbehoud, materieel bezit, voortplanting, vitaliteit.
– Swadhisthana, de tweede chakra, gezeteld in het bekken, ook wel heiligbeen chakra genoemd. Gerelateerd onder andere aan persoonlijk genot, humor, het maken van plezier, ook seksueel genot.
– Manipura, de derde chakra, ook wel de zonnevlecht chakra genoemd, gezeteld rond de navelstreek en als centrum van Prana energie ook wel onze energiecentrale genoemd. Staat onder andere voor wilskracht, dynamiek, zelfvertrouwen, zelfbeeld.
– Anahata, de vierde chakra oftewel hart chakra, gezeteld rond de hartstreek. Staat onder andere voor liefde, compassie, harmonie, sociaalvoelend, emoties en alle andere gevoelens.
– Vishuddhi, de vijfde chakra, gezeteld rondom de halsstreek. Staat voor onder andere communicatieve vaardigheden, intermenselijke relaties, charisma, zelfexpressie, gevoel voor ritme, waarheidsgetrouwheid, creativiteit. Ook de werking van de schildklier is verbonden aan Vishuddhi.
– Ajna, de zesde chakra, gezeteld in de kern van de hersenen, achter/ter hoogte van de plek tussen de wenkbrauwen. Staat onder andere voor intellect, intelligentie, intuïtie, wijsheid, onderscheidingsvermogen, inzicht.
Sahasrara, in wezen geen chakra, is gezeteld onder de kruin. Hier komen de Nadi’s (energiekanalen) tezamen: Ida, Pingala en Sushumna. Drie energiekanalen die door en langszij de ruggenmerg/rugwervel stromen en onze hele zijn, lichamelijk, geestelijk en verstandelijk beïnvloeden. Ida is de verkoelende nadi, kronkelt links langszij de wervel omhoog, verbonden met de linker neusholte en oefent invloed uit op de rechterhersenhelft. Ida is geassocieerd met mentale kracht, mentale activiteiten, creativiteit, introversie, maanaspecten. Pingala is de verwarmende nadi, kronkelt rechts langszij de wervel omhoog, verbonden met de rechterneusholte en oefent invloed uit op de linkerhersenhelft. Associatie met lichamelijke kracht, lichamelijke activiteiten, extraversie, zonaspecten. Sushumna, de hoofd nadi, ook verbonden aan de Kundalini energie, stroomt binnenwaarts door het ruggenmerg omhoog. Pas als Ida, Pingala en de zes chakra’s gezuiverd en in evenwicht zijn, wordt Sushumna actief.
De vijf Kosha’s
Sri Patanjali vertelt dat ons hele systeem van lichaam, geest en energie is ‘opgedeeld’ in vijf lagen (kosha’s). Deze vijf energieniveaus overlappen, bedekken, overschaduwen en beïnvloeden elkaar. Alhoewel ze los van elkaar staan, zijn ze toch in elkaar verweven, onderling afhankelijk en hebben ze alle vijf evenveel waarde voor het hele menselijke systeem. Ook hier is geen sprake van lichamelijkheid, maar gaat het om puur energetische niveaus. Deze vijf lagen omhullen het hele systeem van de menselijke natuur (lichaam, geest, energie) en hebben grote invloed op de ontwikkeling en evolutie van de mens. De vijf Kosha’s zijn:
Annamaya Kosha – staat in relatie tot het gezond, sterk en stressvrij houden van het lichaam dat het instrument, de verpakking is van de innerlijke goddelijke vonk door middel van juiste en gezonde voeding en ashtanga yoga beoefening.
Pranamaya Kosha – staat in relatie tot vitale energie die het hele systeem van lichaam, geest en ziel doordringt.
Manomaya Kosha – staat in relatie tot mentale activiteiten, denken, geheugen en het ego.
Vijnanamaya Kosha – staat in relatie tot hogere intellect, inzicht, intuïtie.
Anandamaya Kosha – Passende woorden, vooral in het Nederlands zijn er wezenlijk niet om dit bewustzijnsniveau te omschrijven. Zelfs de Engelse vertaling van het begrip Ananda (bliss) is te zwak om te verduidelijken wat precies bedoeld wordt. Alleen in diepe, langdurige meditatie kan men misschien ervaren wat Ananda is. Als ik dit in de Vipaasna meditatie niet had ervaren, dan had ik het ook niet begrepen en dit stuk niet kunnen schrijven. Het is geen emotie, geen werveling van kleuren die men in het zogenaamde derde oog weleens ziet in diepe concentratie. Anandamaya kosha stroomt uit onze goddelijke vonk, uit onze Atman. Ananda is de diepe ervaring van vrede, harmonie, devotionele extase, diepe gelukzaligheid. Sri Patanjali heeft het ook over het ervaren van absolute zekerheid, bescherming, waarheidsgetrouwheid, kosmische liefde en intrinsieke communicatie met het allesdoordringende en allerhoogste bewustzijn, voorbij het Atman.
De vijf Prana Vayu’s:
Udana vayu: stroomt door hoofd, nek, schouders, armen en benen.
Prana vayu: stroomt door borstkas.
Samana vayu: stroomt door het middel.
Apana vayu: stroomt door het bekken.
Vyana vayu: doordringt ’t hele lichaam.
Vayu betekent letterlijk wind. Om het begrijp baar te maken zeg ik in mijn lessen tegen de deelnemers dat er verschillende ‘winden’ door ons systeem waaien en wel in verschillende richtingen. Elke vayu heeft zijn functies waarop ik niet dieper zal ingaan, omdat het in deze context niet relevant is. Middels Pranayama kunnen de vayu’s in evenwicht gebracht worden, blokkades (Ghranti’s) in de sushumna nadi worden opgeheven, waardoor Maha Prana, de hogere vitale levensenergie die door sushumna stroomt en onze hele systeem voorziet van levenskracht, vrijelijk gaat stromen.
De drie Guna’s
Dit zijn de kwaliteiten of eigenschappen van ons denken, spreken, handelen: Sattva Guna, Rajas Guna, Tamas Guna.
In hoofdstuk 14 van de Bhagvata Gita geeft Krishna onderricht in de Guna’s aan Arjun. De Guna’s noemt Krishna de basis van de gehele schepping.
Sattva heeft als eigenschap vrede, harmonie, zuiverheid van geest, integriteit, eenheid en saamhorigheid, innerlijke rust, evenwicht, wijsheid, positieve emoties, vertrouwen, acceptatie, tolerantie, hoge ethische waarden, onbevangenheid in alle situaties, en is stralend. De bindende kracht is geluk en het streven naar kennis, niet alleen scholingskennis, maar vooral inzicht en onderscheidingsvermogen.
Rajas is dynamisch, actief, hartstocht in brede betekenis, voortvloeiend uit verlangen en gehechtheid. Onder andere verlangen en gehechtheid naar macht, bezitten. Maar ook rationeel en adequaat denken, wensen vervullen, ambities ten uitvoer brengen (studeren, goede baan, gezin stichten).
Tamas is gebaseerd op onwetendheid, naïviteit, fanatisme, slachtofferrol, alle negatieve eigenschappen die een mens maar kan hebben: jaloezie, egoïsme, angst en andere negatieve emoties, roddelen, liegen, lethargie, apathie, luiheid, traagheid, onlogisch en onredelijk denken, tunnelvisie, intolerantie. Pijnlijke en negatieve ervaringen in het leven kunnen een mens in Tamas laten verkeren. Velen blijven helaas erin steken, anderen werken hard aan zichzelf, met therapie, yoga en meditatie om eruit te komen. Depressie bijvoorbeeld kan iemand in Tamas vasthouden en een totale verandering in negatieve zin veroorzaken in de hele persoonlijkheid, waar ook de hele omgeving aan gebukt gaat.
Binnen deze drie eigenschappen zijn ook varianten mogelijk. Het zijn geen statische eigenschappen. Rajas bijvoorbeeld kan zowel negatief als positief uitpakken. Een student die hard z’n best doet om het diploma te behalen verkeert in positieve Rajas (Sattva-Rajas). Een zeer dominante werkgever die geen begrip heeft voor zijn werknemers verkeert daarentegen in negatieve Rajas (Tamas-Rajas).
Word je door iemand gekwetst en je reageert met geweld dan is het Tamas-Rajas. Reageer je helemaal niet, dan is het Sattva-Tamas.
De bedoeling in het leven is om in deze drie eigenschappen steeds weer die balans te creëren. Dus steeds handelen vanuit Sattva eigenschap (Sattva-Rajas, Sattva-Tamas). Dan ben je in harmonie. Vrijwilligerswerk is handelen in Sattva.
Tot slot
Ik zou door kunnen gaan met de invloed en onderlinge wisselwerking van de chakra’s met de kosha’s, met de Guna’s, etc. Maar dan wordt het een eindeloos boekwerk.
Meest belangrijk is om te begrijpen dat al deze bewustzijnscomponenten in essentie energieën in ons systeem zijn die onze persoonlijkheid vormen, bepalen en beïnvloeden. Karmische ervaringen uit dit leven en uit alle vorige levens liggen opgeslagen in onze bewustzijn en spelen ook een grote rol in de vorming van onze persoonlijkheid. Innerlijke belevingen (gedachten, gevoelens), uiterlijke belevingen uit onze omgeving, onze gezondheid, ook onze materiele situatie spelen allemaal een rol bij onze handelen. Die ui pellen gedurende ons hele leven, laag voor laag, is het wordingsproces dat uiteindelijk tot rijping moet komen, het bereiken van de kern, onze innerlijke, oftewel spirituele essentie. Door die ui te pellen, werkt men aan een evenwichtige verwevenheid en samensmelting van de energieën van de Chakra’s, de Kosha’s, Ida, Pingala, Sushumna, de Vayu’s, de Guna’s. Het langdurige proces van wording, rijping om uiteindelijk te verankeren in die goddelijke vonk. Een levensweg die heel veel geduld, discipline en oprechtheid vereist. Disbalans in deze componenten kan de persoonlijkheid negatief beïnvloeden en ook negatieve invloed hebben op de gezondheid. Inzicht in de werking van al deze componenten, yoga en meditatie beoefening, goede en gezonde voeding, een regelmatige lifestyle, zijn allemaal factoren die zeker het evenwicht in de persoonlijkheid bevorderen, waardoor men steeds steviger in het innerlijk gevestigd raakt. Innerlijke verankering betekent ook dat men minder verlangens heeft, steeds tevredener wordt met wat men heeft. Materiele zaken verliezen hun aantrekkingskracht. Innerlijke harmonie wordt een vaste eigenschap. Men handelt dan vanuit het fundament van sattva en dharma (de hogere ethische waarden), die geworteld zijn in het karakter.
“Word ik dan nooit meer ziek als ik volledig in evenwicht ben?” “Mag ik dan nooit meer boos worden?” zijn vaak gehoorde vragen. Ook dat wordt verhandeld in de Bhagvata Gita. Boosheid is een emotie. Emotie is ook energie. Die negatief opgewekte energie van boosheid moet zo snel mogelijk weer gedoofd kunnen worden, om niet de gezondheid en relaties te schaden. Een mens moet ziek worden. Een mens moet oud worden, inkrimpen en doodgaan. Ziek zijn betekent opruiming, zuivering in het lichamelijke systeem. Doodgaan is een nieuw begin, in een nieuw jasje. Ook stress is nodig om die stressdrempel steeds hoger en hoger te leggen. Negatieve ervaringen hebben wij nodig om die ui laag voor laag te kunnen pellen. En natuurlijk is er terugval. Ook terugval hoort erbij. Bovendien is de bewustzijnsstaat van een mens zeer dynamisch. Waar wij echter naar moeten streven is om steeds terug te komen in en te handelen vanuit de hogere lagen: anahata, vishuddhi, ajna chakra, vijnanamaya, pranamaya kosha en sattva. Zoals bij leren lopen: vallen, opstaan, lopen, met iets meer wijsheid, vallen, opstaan, lopen met nog iets meer wijsheid, inzicht en…evenwicht! And so on…The circle of life.
Citaat:
“Know then, that thou art He, and model your whole life accordingly, and he who knows this and models his life accordingly, will no more grovel in darkness”.
Swami Vivekananda